‘Per se wilde ik van mijn paniekklachten verlost worden. Ik volgde zo bijna alle denkbare therapievormen. Gedurende tien jaar lang. In mijn vrije tijd werkte ik ontzettend hard aan mijn herstel. Ik schreef stappenplannen, bedacht ademoefeningen en ging angstige situaties telkens weer aan. Ik sprak mezelf moed in en zocht waar nodig afleiding door in angstige situaties met vriendinnen te bellen. Het hielp niet. Zonder dat ik me er bewust van was, bleef ik al die jaren vechten tegen de onaangename gevoelens. Ze voelden te groots, te eng. Mijn paniekklachten bleven bestaan.’
Josine van Boxmeer (1987) is logopedist, autismespecialist en auteur. Sinds 2017 publiceert zij (werk)boeken, speciaal voor jongeren en volwassenen met autisme. In 2022 kreeg Josine, na bijna tien jaar gestrubbeld te hebben met angst- en paniekklachten zelf de diagnose autisme. De geestelijke gezondheidszorg sluit nog niet voldoende aan op het autistische brein, is wat zij zelf ervaarde. De behandelingen die werden aangeboden door psychologen die zij bezocht, hielpen haar niet. Zij verdiepte zich de afgelopen jaren in psychologische interventies die specifiek bij autisme succesvol zijn. Zo kwam zij in aanraking met ACT. Een literatuurstudie en therapeutische gesprekken bij een GZ-psycholoog, gespecialiseerd in ACT, volgden. Deze maand publiceert zij het werkboek ACT bij autisme, een praktische benadering.
Wat is ACT?
De afkorting ACT (spreek uit: Ekt) staat voor: Acceptance and commitment therapie. Een therapievorm die vrij nieuw is binnen de gedragstherapie. In tegenstelling tot de bekende en veelgebruikte Cognitieve Gedragstherapie (CGT), gaat ACT niet in op de inhoud van gedachten, maar op de manier waarop je op je gedachten reageert. Het doel van de therapie is niet zozeer dat klachten verdwijnen, maar dat je ermee leert omgaan waardoor je welzijn wordt vergroot.
ACT is bewezen effectief bij onder andere angstklachten, somberte, depressieve klachten, obsessief-compulsieve klachten, sociale fobie, stress, piekeren, chronische pijn en verslavingen.
ACT bestaat uit 6 vaardigheden die je je eigen gaat maken, ook wel de ‘6 processen’ genoemd. Samenvattend en concreet kunnen deze processen omschreven worden als:
- Je wordt je bewust van wat je denkt en voelt;
- Je leert met je aandacht in het hier en nu te zijn (mindfulness);
- Je leert anders te reageren op je gedachten en gevoelens; je leert je gedachten en gevoelens meer náást je te plaatsen zodat ze je minder domineren;
- Je leert te accepteren van wat is; van dat wat op dat moment gebeurt, of wat je op dat moment denkt en voelt;
- Je wordt je bewust(er) van de waarden in je leven: wat vind je belangrijk in je leven? Hoe wil je je ten opzichte van jezelf en van de ander gedragen?
ACT nodigt je uit om jezelf beter te leren kennen en het heft in eigen hand te nemen. Want jijzelf bent degene die telkens weer de keuze heeft: hoe wil ik me gedragen? Hoe wil ik reageren op deze situatie, op deze gedachte of dit gevoel?
Je leert omgaan met dat wat op je pad komt (accepteren) en leeft je leven naar dat wat jij belangrijk vindt (commitment).
ACT en autisme
In de praktijk blijkt ACT bijzonder goed aan te sluiten wanneer er sprake is van autisme. De therapievorm maakt, in tegenstelling tot andere therapievormen, gebruik van beelden en concrete oefeningen. ACT bestaat uit tal van metaforen die met duidelijke visualisaties weergegeven worden (Ten Barge, 2024).
Daarnaast bestaat ACT voor een belangrijk deel uit het beoefenen van mindfulness. Je leert om vaker ‘uit je hoofd, in je lijf’ te komen, door met je aandacht in het hier en nu te zijn en minder in gedachten. Een bodyscan en ademoefeningen komen in ACT voor. Al eerder werd bewezen dat mindfulness effectief is bij autisme (Spek, 2010).
Een korte kennismaking met ACT: enkele metaforen
- Een naam geven aan je gedachten (ACT proces: defusie)
Je gedachten zijn altijd bij je. Zowel positieve als negatieve gedachten, ACT is er heel duidelijk in: ze horen beiden bij het leven. Je hoeft negatieve gedachten absoluut niet kwijt te raken. Je kunt je negatieve gedachten dus maar beter zien als een goede vriend. Iemand die met jou meegaat op pad, die samen met jou op de bank hangt, en met jou mee naar bed gaat.
Het helpt om je gedachten, om jouw ‘vriend’, een naam te geven. Zodat je je beseft: ik ben er, en daarnáást zijn er mijn gedachten.
Je vriend zal gedurende de dag verhalen vertellen, hij of zij kletst je de oren van je hoofd. Veel verhalen zullen overdreven zijn of, bijvoorbeeld, successen willen afzwakken. Je luistert naar wat je vriend te vertellen heeft, maar je hoeft er niet op te reageren. In gedachten kun je je vriend telkens weer vertellen: ik hoor je, maar ik doe er niets mee, ik ga weer verder met waar ik mee bezig ben.
- De bus oefening (ACT proces: zelf-als-context)
Stel je voor: jijzelf bent de bestuurder van een bus. De bus zit vol passagiers. De passagiers vertegenwoordigen de gedachten in jouw hoofd die vaak aanwezig zijn, zoals overtuigingen en herinneringen. De passagiers spreken voortdurend. De één is jouw kritische stem, de ander voorspelt voortdurend rampen, weer een ander is onzeker en roept continu ‘Dit kan je niet!’. En helemaal achteraan in de bus zit de enthousiasteling, die zegt dat hij zo aan het genieten is van de busrit, maar die amper wordt gehoord.
Zou je naar de stemmen in jouw bus luisteren, dan zou je je gewenste bestemming niet bereiken. Er wordt immers voortdurend gewaarschuwd voor gevaar, en gezegd dat je het niet kunt.
De bus oefening leert je dat je de passagiers in je bus mag laten roepen. Je hoort ze, maar je hoeft er niet naar te luisteren. Jijzelf bent degene die de rijrichting bepaalt.
- Touwtrekken met het monster (ACT proces: acceptatie)
Verbeeld je dat je in een touwtrekgevecht bent met een groot, sterk monster. Dat monster staat voor je negatieve gedachten en gevoelens. Je kan zo hard trekken als je wilt, of je kan winnen van het sterke monster is maar de vraag.
Zo werkt het ook met je gedachten en gevoelens. Hoe hard je ook vecht, ze zullen niet bij je weggaan en telkens weer terugkeren.
Laat het touw dus maar los. Stop het gevecht. Het monster zal je blijven uitdagen, dat geeft niet. Groet het monster, en ga weer verder met waar je mee bezig bent.
Mijn ervaring met ACT
Voor mijzelf was het stoppen met vechten, en het bereid zijn onaangename gevoelens en gedachten te voelen een eyeopener, én een grote uitdaging. Een periode lang heb ik dagelijks getraind om me de vaardigheid thuis, en daarna in moeilijke situaties eigen te maken.
De metaforen die ik hierboven beschrijf, waren voor mij de favoriete en meest effectieve metaforen uit ACT. Ik vulde voor mijzelf de passagiers in mijn bus in. Dagelijks benoemde ik welke passagier aan het woord was. Door veelvuldig oefenen kon ik steeds meer werkelijk gaan zien dat mijn gedachten niet míj zijn, en dat ze vaak genoeg niet de waarheid vertellen. Het ‘geklets’ in mijn hoofd, begon minder indruk te maken.
Ook gaf ik een naam aan mijn gedachten. Mijn vriendje noemde ik: Het vogelbekdier. Tot op de dag van vandaag is het vogelbekdier nog altijd bij me, soms kwekt hij oorverdovend hard, en soms slaapt hij even.
Mijn paniekklachten zijn nog steeds op de achtergrond aanwezig, maar overheersen mijn dag niet meer. Ik heb zelf de regie in handen gekregen, precies zoals de chauffeur van de bus.
Het werkboek: ACT bij autisme
In mijn werk als auteur hoop ik jongeren en volwassenen met autisme hulp te kunnen bieden bij het vinden van balans, zelfstandigheid en geluk in hun leven. Een werkboek over ACT kon niet uitblijven.
In het werkboek dat onlangs is verschenen, worden de theorie over ACT en de daarbij behorende oefeningen nóg concreter en nog meer visueel gemaakt, met tal van voorbeelden zodat de inhoud van ACT nog duidelijker wordt. Daarnaast is ervoor gekozen om een eigen draai te geven aan de therapievorm, zodat er een structuur ontstaat die je, als je wilt, van begin tot eind kan volgen.
In het werkboek is een dermate duidelijke uitleg en structuur neergezet, dat je er zelf als jongere of volwassene met autisme mee aan de slag kan gaan. Om het succes te vergroten, wordt echter aangeraden om samen met een naaste, coach of therapeut aan de slag te gaan.
Bronnen
Boxmeer van, Josine (2024). ACT bij autisme. Een praktische benadering. Maak je eigen onderwijsboek.
Spek, Annelies (2010). Mindfulness bij volwassenen met autisme. Een wegwijzer voor hulpverleners en mensen met ASS. Hogrefe.
Ten Barge, Linda (2024). ACT bij ASS. www.actbijautisme.nl.
1 gedachte over “ACT bij autisme: wat houdt het in en helpt het bij autisme? Gastblog door Josine van Boxmeer”
Wauw, wat staat hier al veel leerzame informatie in waar ik wat aan heb! Heb zelf therapie gehad maar dit soort dingen heb ik niet meegekregen. Ben heel benieuwd naar het boek en ga hem zeker aanschaffen.