Dit artikel verscheen eerder in het magazine ‘Sterk! In autisme’.

De film Mozart and the Whale is een romantische comedy uit 2005. De film is dus al meer dan vijftien jaar oud, maar is nog verrassend goed met z’n tijd meegegaan! De thema’s die aan de orde komen (zoals liefde en vrouwen met autisme), zijn nu nog steeds zeldzaam als het over autisme in films gaat.

Mozart and the Whale gaat over Donald en Isabelle. Donald is een man met een autismespectrumstoornis (destijds nog stoornis van Asperger) die een lotgenotengroep leidt. Op een dag meldt zich een nieuw lid: Isabelle.

Donald en Isabelle blijken het goed met elkaar te kunnen vinden en met Halloween gaan ze met elkaar op date. Ze gaan verkleed als hoe ze zich echt voelen: Donald als walvis en Isabelle als Mozart (vandaar de titel van de film). Donald en Isabelle voelen elkaar goed aan, maar hebben tegelijkertijd moeite om elkaar te begrijpen. Hun relatie verloopt daardoor nogal turbulent.

De representatie van autisme

Donald heeft een talent voor cijfers, maar heeft daarnaast, in tegenstelling tot veel andere savanten die we zien in films over autisme, ook een hoge intelligentie. Isabelle blijkt ook behoorlijk slim, en is uitzonderlijk getalenteerd in het maken van kunst en het componeren van muziek. Door middel van computergegenereerde beelden wordt gepoogd te tonen hoe Donald de wereld ziet. Dit zijn echter eerder voorbeelden van zijn savantisme dan van autisme, net zoals dat in The Good Doctor gebeurt. Door die beelden wordt er steeds opnieuw een verband gelegd tussen autisme en savantisme, terwijl dat er niet per se hoeft te zijn (naar schatting is ongeveer 10% van de autisten ook savant).

Een mechanisme waar vaak gebruik van wordt gemaakt in films over autisme is othering. Hierbij wordt er een niet-autistisch personage tegenover het autistische personage geplaatst, waardoor het verschil duidelijk wordt en het autisme extra opvalt. In Mozart and the Whale is dat niet het geval, omdat allebei de hoofdpersonages autistisch zijn. Wel kunnen we bij othering gebruikmaken van onze eigen ervaringen, waardoor de kijker alsnog kan zien dat het gedrag van Donald en Isabelle afwijkt van wat ‘normaal’ is.

Ook wordt uit verschillende scenes duidelijk dat Donald en Isabelle anders zijn. Donald is taxichauffeur en praat aan één stuk door tegen zijn klanten, waarbij hij niet doorheeft dat het ze helemaal niet interesseert vinden wat hij vertelt. Deze scene zit aan het begin van de film, waardoor er meteen een frame neergezet wordt van in welk licht we Donald moeten bekijken.

Een man en een vrouw met autisme in één film

Mozart and the Whale is uniek, omdat er zowel een mannelijk als vrouwelijk hoofdpersonage met autisme is. Ik ken zelf geen andere films waarbij dit het geval is. Soms maken films gebruik van de mannelijke stereotypen van autisme om een vrouw met autisme weer te geven, maar in Mozart and the Whale is een duidelijk verschil te zien. Dat kan zowel positief als negatief zijn: aan de ene kant ziet de kijker dat autisme zich anders kan uiten bij mannen of vrouwen, maar aan de andere kant voldoet Isabelle aan andere stereotypen, waarover ik hieronder meer uit zal leggen.

Donald lijkt meer te strugglen op sociaal gebied, met zorgen voor zichzelf, en het behouden van een baan. Isabelle komt op buitenstaanders wellicht excentriek over, maar heeft redelijk goed ontwikkelde sociale vaardigheden. Wel heeft ze problemen met zichzelf, waarvoor ze naar een psycholoog gaat. Bij Isabelle is dan ook niet zo duidelijk te zien waar het autisme hem in zit, wat waarschijnlijk herkenbaar is voor veel vrouwen met autisme. Ook heeft Isabelle een voorliefde voor dieren, iets waarvan ook bekend is dat dat veel voorkomt bij vrouwen met autisme als speciale interesse.

De verschillen tussen Donald en Isabelle vallen aan de buitenkant vooral op door de kleding die ze dragen, die goed aansluit bij hun persoonlijkheden. Donald heeft gedurende de hele film dezelfde spijkerbroek, shirt, en bodywarmer aan, en heeft dezelfde muts op, behalve wanneer hij als walvis verkleed gaat. In combinatie met het rommelige huishouden van Donald kunnen we hieruit concluderen dat hij gerepresenteerd wordt als iemand die niet goed weet hoe hij voor zichzelf moet zorgen.

Isabelle draagt extreem opvallende en felle kleding. Zo draagt ze soms een kikkermuts, een enorme zonnebril en heeft ze haar konijn in een draagzak op haar buik. Ook lacht ze soms heel hard en verstorend, en wisselen haar stemmingen zich in razend tempo af. De ene keer is ze extreem vrolijk en de andere keer extreem depressief. Isabelle wordt hiermee gerepresenteerd als een hysterische vrouw en van oudsher is dat een stereotype beeld van vrouwen met een (psychiatrische) beperking.

Naast de stereotypes over autisme, bestaan er natuurlijk ook stereotypes rondom het weergeven van mannen en vrouwen in films. Zo hebben vrouwen in films meestal de rol van moeder of echtgenoot, maar bij vrouwelijke personages met een beperking wijkt dat vaak af. Isabelle is in het begin van de film bijvoorbeeld een alleenstaande vrouw. Haar eventuele familie en vrienden worden niet getoond. Later in de film krijgt ze een relatie met Donald, en daar wordt wel een stereotype doorbroken, want in veel films over autisme gaat het autistische personage geen liefdesrelatie aan, en al helemaal geen succesvolle.

Als het gaat om seksualiteit worden mannen en vrouwen met een beperking vaak als passief afgebeeld. Op Donald is dat zeker van toepassing. Hij laat alles over zich heen komen en al het initiatief in hun relatie gaat uit van Isabelle.

Herkenbaarheid

De film stipt dilemma’s aan die nog steeds actueel zijn. Als Donald’s baas op bezoek komt, vraagt hij Isabelle om zich normaal te gedragen. Isabelle wil echter gewoon zichzelf kunnen zijn en het dinertje gaat dus niet volgens Donald’s wens. Hierna krijgen ze ruzie, omdat Donald bang is dat zijn baas nu het idee heeft gekregen dat ze ‘gek’ zijn. Het is een dilemma wat voor veel autistisch mensen herkenbaar is: je wil graag jezelf kunnen zijn, maar je wil ook graag mee kunnen komen in de maatschappij. Een balans vinden daartussen is moeilijk, en autisme wordt helaas nog niet zodanig geaccepteerd dat het allebei mogelijk is.

Wat je ook niet vaak ziet in films, is dat Donald en Isabelle zich allebei bewust zijn van hun diagnose autisme en van wat die voor hen betekent. Ze hebben het zelfinzicht dat autistische volwassenen in het echte leven vaak hebben, maar wat je in de media zelden terugziet.

Destigmatisering

Naast liefde zijn er nog een aantal andere scripts die tegen het lopende discours ingaan. Zo hebben Donald en Isabelle allebei dagbesteding in de vorm van betaald werk (hoewel Donald steeds ontslagen wordt). Ook hebben ze geen ‘beschermer’, zoals in de andere films het geval is.

Donald en Isabelle maken een ontwikkeling mee, terwijl in de andere films de beschermer het hoofdpersonage is die de ontwikkeling meemaakt, terwijl de autisten stil blijven staan. Ook zijn ze niet de enige autisten in de film, omdat we ook beelden zien van de lotgenotengroep. Ze worden daardoor niet helemaal geïsoleerd afgebeeld, en we krijgen in één film veel verschillende beelden van autisme te zien, waardoor er minder stereotypes kunnen ontstaan.

Uiteindelijk blijkt dat ze wel op zichzelf kunnen wonen, werk en vrienden hebben, maar dat ze daarmee nog geen insluiting bereiken in de samenleving. Niks lijkt echt goed te lopen. Dat zou een volgende stap zijn in de representatie van autisme: dat er eens getoond wordt dat je met autisme ook gewoon een goed leven kunt hebben.

Ik analyseerde Mozart and the Whale in 2010 al in het kader van mijn scriptie voor de opleiding Film- en televisiewetenschappen. Het viel me op dat in recensies en door Stuart Murray (schrijver van het boek Representing Autism) wordt gezegd dat Mozart and the Whale doordrenkt is van stereotypes.  Murray noemt de film in zijn boek kort en concludeert dat de film superficially stereotypical is. Maar bij het nauwkeurig analyseren van de film kwam ik erachter dat er juist tegen bepaalde stereotypes in wordt gegaan.

Mozart and the Whale is meegegaan met de ontwikkelingen met betrekking tot autisme. Autisme kan zich op meerdere manieren uiten dan eerder bekend was en dat maakt de film duidelijk door zowel een man als vrouw met autisme te tonen, waarbij hun autisme er verschillend uitziet.