De dader van de schietpartij in Rotterdam schreef in een eerder bericht wat hem zo boos maakte en refereert daarbij naar zijn autisme. Of zoals hij het zelf noemt: Asperger, een vorm autisme die sinds de DSM-5 niet meer zo genoemd wordt. Of de dader een officiële diagnose heeft is onduidelijk. Op X (voorheen twitter) laait daardoor een oude discussie weer op: zijn autisten gevaarlijk(er)?

Sommigen zijn ervan overtuigd dat bepaalde eigenschappen van autisme een risicofactor kunnen zijn voor het plegen van misdaden. Rechtbankjournalist Chris Klomp geeft daarbij voorbeelden van zaken, waarin een autistisch persoon een misdaad pleegde, volgens hem als gevolg van autisme. De vraag is of bepaalde eigenschappen van autisme écht een risicofactor zijn?

Schietpartij Rotterdam

Bij de schietpartij in Rotterdam op donderdag 28 september kwamen drie mensen om het leven. De schutter was Fouad L. die eerder veroordeeld werd voor dierenmishandeling.

Het OM stuurde naar aanleiding van die veroordeling een waarschuwing naar de Erasmus Universiteit, waar Fouad L. geneeskunde studeerde. Als gevolg daarvan moest hij een psychologische test ondergaan als extra check om in aanmerking te komen voor zijn eventuele artsendiploma.

In berichten op het forum 4chan reageert Fouad L. daarop. Hij is boos. Hij vindt dat hij wordt tegengewerkt vanwege zijn Asperger en zijn hoge intelligentie. Hij gebruikt zijn autisme als excuus voor zijn daden, spreekt zijn ‘broeders met Asperger’ aan en schrijft ‘Conclusion: death to normies’ (dood aan normale mensen).

Andere zaken

Op X verwijst Chris Klomp naar het voorkomen van het woord autisme op uitspraken.rechtspraak.nl. Als je zoekt in de rechterlijke uitspraken in de categorie strafrecht krijg je 856 zaken, waarin het woord autisme voorkomt. Dat zijn 856 op de 145.016 uitspraken die gepubliceerd zijn sinds 2004, iets meer dan een half procent (lager dus dan de gemiddeld 1% tot 1,5% autisten onder de bevolking). Het is hierbij overigens niet duidelijk of autisme genoemd wordt in verband met de dader of het slachtoffer. Ook is niet duidelijk in hoeverre autisme daadwerkelijk een factor was in het plegen van de misdaad.

Zoek je bijvoorbeeld op ADHD dan krijg je 1.856 resultaten. Zoek je op depressie 860. Het is daarom de vraag waarom in de samenleving de koppeling tussen autisme en ernstige delicten gelegd lijkt te worden.

De cijfers

Er is weinig onderzoek gedaan naar autisme in het strafrecht, zeker in Nederland. De op X genoemde rechtszaken zijn vooralsnog anekdotisch bewijs. Die zeggen eigenlijk alleen iets over dat betreffende geval en niet of autisme daadwerkelijk een gevaar voor de samenleving is, omdat je geen vergelijkingsmateriaal hebt. Daarvoor zou er uitgebreider onderzoek gedaan moeten worden.

In 2017 deden Rutten, Vermeiren en Van Nieuwenhuizen een literatuurstudie naar de verschillende onderzoeken die gedaan zijn rondom dit onderwerp. Hun conclusie is: “We cannot conclude from our analysis that people with ASD are more likely to offend than the general population.” Uit eenzelfde soort onderzoek uit 2014 blijkt dezelfde conclusie.

Eigenschappen van autisme

Over welke risicofactoren zou men zich dan zorgen kunnen maken?

• Meltdowns: één van de meest zichtbare symptomen die kunnen voorkomen bij autisme zijn meltdowns, zoals je ook vaak in films te zien krijgt als er een personage met autisme in zit. Een verandering of onbegrip kan iemand met autisme overweldigen en dit kan er heftig uitzien. Dit komt overigens niet bij iedereen met autisme voor en is ook geen diagnosecriterium. Meltdowns zijn over het algemeen niet gericht op een persoon en hebben ook niet tot doel om iets te bereiken. Meestal is het beter als de autistische persoon met rust gelaten wordt, maar omstanders of politie hebben vaak de neiging om iemand in een meltdown troostend aan te raken of juist te fixeren. Hierdoor kan de situatie escaleren en de persoon kan bijvoorbeeld om zich heen gaan slaan.
• Geen empathie: het idee dat autistische mensen geen of minder empathie hebben is achterhaald. Autistische empathie kan er anders uitzien dan neurotypische mensen gewend zijn, en natuurlijk zijn er autisten met weinig empathie, net zoals er niet-autistische mensen zijn met weinig empathie. In een onderzoek uit 2018 bleek dat autisten significant minder cognitieve empathie kunnen hebben. Dat wil zeggen in hoeverre je de emotionele staat van de ander herkent, er betekenis aan kunt geven en daarnaar kunt handelen. Bijvoorbeeld: je ziet iemand zware boodschappen tillen, maar bedenkt niet dat je diegene zou kunnen helpen. Dit probleem met empathie gaat trouwens twee kanten op, ook wel het ‘double empathy problem’ genoemd. Niet-autistische mensen blijken het net zo moeilijk te vinden om de gevoelens van autistische mensen te herkennen. Autisten onderling kunnen elkaars emoties dan weer beter herkennen.
• Rechtvaardigheidsgevoel: autistische mensen kunnen een groot rechtvaardigheidsgevoel hebben (net als sommige mensen zonder autisme). Zo’n gevoel voor rechtvaardigheid kan zo ver gaan, dat autisten regels overtreden wanneer ze denken dat dat het enige juiste om te doen is. Over het algemeen zal het hierbij niet om hele grote misdaden gaan. Denk bijvoorbeeld aan het deelnemen aan een verboden demonstratie, zoals Greta Thunberg (autistische klimaatactiviste) weleens doet.
• Fascinatie (voor personen): dit is de enige eigenschap die ook daadwerkelijk in de DSM-5 staat (‘zeer beperkte, gefixeerde interesses die abnormaal intens of gefocust zijn’). Over het algemeen gaan deze fascinaties over voorwerpen, zoals treinen en Pokémon. Of over dieren, zoals paarden of dolfijnen. Maar ze kunnen ook over een persoon gaan, zoals een bekende of een idool. Als iemand daarop actie onderneemt, kan dat stalkingsgedrag aannemen, zoals de stalker van twee vrouwen die deelnamen aan Expeditie Robinson.

Naast eigenschappen die direct met autisme samenhangen, zijn er nog eigenschappen die meer het gevolg zijn van de validistische maatschappij waarin we leven. Als in de maatschappij meer begrip en acceptatie voor deze symptomen zou zijn, is eventueel risicovol gedrag beter te voorkomen.

• Trauma: veel autistische mensen zijn in hun leven getraumatiseerd geraakt als gevolg van hoe ze behandeld zijn in hun persoonlijke omgeving, op school of door hulpverleners. Kinderen met autisme worden bovendien bovenmatig vaak gepest. Uit sommige onderzoeken blijkt dat oplopend tot 94% van de kinderen en adolescenten met autisme gepest zijn. PTSS en trauma staan op plek vier van meest voorkomende comorbiditeiten naast autisme.
• Te weinig (adequate) hulp: we weten allemaal dat de Ggz in puin ligt, dat de wachtlijsten lang zijn, dat de autismezorg gedecentraliseerd is en dat autisme als contra-indicatie gezien wordt voor bepaalde behandelingen… passende hulp krijgen als autist is dus lastig.
• Eenzaamheid: ook mensen met autisme hebben behoefte aan verbinding met andere mensen, maar het krijgen van die verbinding is soms lastig als je anders bent. Dit kan leiden tot eenzaamheid en isolatie.
• Comorbiditeit: naast autisme komen regelmatig andere stoornissen voor. In 2020 zei 47% van de (jong)volwassenen met autisme dat zij naast autisme nog één of meerdere andere psychiatrische diagnoses hebben. Zo was er bij de dader van de schietpartij in Rotterdam ook sprake van psychotisch gedrag, depressies en een alcoholverslaving. Waar zijn daden precies door veroorzaakt werden (als dat al aan een psychische factoren ligt) is dan nog nauwelijks uit te pluizen.

Zijn de aan autisme toegeschreven eigenschappen dus echt risicofactoren? Dat lijkt niet heel waarschijnlijk, al was het maar omdat de cijfers iets anders zeggen. Mogelijk zijn er zelfs eigenschappen van autisme zijn die beschermen tegen het plegen van een misdaad:

• Empathie: uit meerdere onderzoeken bleek dat autistische mensen meer affectieve empathie hebben dan cognitieve empathie. Affectieve empathie gaat over het kunnen voelen wat de ander voelt. Bijvoorbeeld: als iemand moet huilen, krijg jij ook tranen in je ogen. Ook het toekennen van emoties aan objecten komt meer voor, dus bijvoorbeeld sorry zeggen tegen de tafel als je daar tegenaan stoot. Er zijn veel autisten die niet eens een mug dood kunnen slaan, omdat ze dat zielig vinden voor de mug.
• Rechtvaardigheidsgevoel: datzelfde rechtvaardigheidsgevoel kan natuurlijk ook zorgen voor minder misdaden gepleegd door autistische mensen. Mensen met autisme hechten vaak veel waarde aan regels en zullen er in veel gevallen alles aan doen om die niet te overtreden.
• Niet kunnen liegen: liegen is een ingewikkeld sociaal proces en veel autisten kunnen dit dan ook niet. Als ze iets gelogen hebben zullen ze het daarom vaak eerlijk toegeven, als ze het al doen.

Autisme een gevaar voor de samenleving?

Is dat zo? Kunnen we na al deze informatie stellen dat autisme een gevaar is voor de samenleving? Is autisme, of zijn bepaalde eigenschappen van autisme, een risicofactor voor het plegen van misdaden? Autisme, of eigenschappen ervan, kunnen in sommige gevallen een misdaad verklaren. De kans hierop lijkt echter niet groter te zijn dan bij mensen zonder autisme. Elk menselijk gedrag is onderhevig aan risicofactoren en op die manier zou je bijna alles dus een risicofactor kunnen noemen. De autist als potentiële moordenaar is daarmee net zo zeldzaam als het clichébeeld van de autist als genie.

Autisten zijn vaker het slachtoffer van misdaad

Waar niet bewezen is dat autistische mensen vaker dader zijn dan niet-autistische mensen, is wel bewezen dat mensen met autisme vaker slachtoffer zijn van fysieke en seksuele misdaden. Dat blijkt uit verschillende onderzoeken die genoemd worden in dit artikel.

De gevolgen van beeldvorming

We kunnen niet ontkennen dat ook autistische mensen misdaden plegen. De vrees van veel autistische mensen is echter dat, door autisme te koppelen aan het plegen van misdaden, er een vertekend beeld ontstaat. Autisten krijgen dagelijks te maken met misverstanden over autisme. Als autisme wordt gekoppeld aan het plegen van misdaden kan dat grote gevolgen hebben:

• Dat alle autisten over één kam geschoren worden: één persoon met autisme heeft iets gedaan, dus zal iedereen met autisme wel gevaarlijk zijn.
• Dat mensen met autisme niet meer durven te zeggen dat ze autistisch zijn, omdat ze bang zijn in verband te worden gebracht met criminaliteit.
• Dat de kansen van autisten in de maatschappij afnemen. Wil een werkgever nog wel dat je voor hem werkt als je autistisch bent?

Als je anders bent dan gemiddeld maakt je dat meer dan gemiddeld kwetsbaar om mee te kunnen doen in de maatschappij. Daarom is het belangrijk om tendentieuze berichtgeving tegen te gaan. Hopelijk draagt dit artikel daaraan bij.